برات چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

در گذشته بشر از طریق معاوضه یا مبادله‌ی کالابه‌کالا اقدام به انجام فعالیت‌های تجاری می‌کرد. به مرور این روش دستخوش تغییراتی شد و از معاوضه به روش مسکوکات فلزی، اسکناس‌ها و در نهایت اسناد تجاری تبدیل شد.

امروزه اسناد تجاری روش و قالب مناسبی برای انجام فعالیت‌های تجاری هستند. در این نوشته می خواهیم با انواع آن آشنا شده و دقیقا ببینیم برات چیست.

انواع اسناد تجاری

اسناد تجاری به معنای عام کلمه: به کلیه‌ی اسنادی که در عرصه‌ی فعالیت‌های تجاری بین تجار برای سهولت و انجام معاملات رد و بدل می‌شود، اسناد تجاری به معنای عام کلمه می‌گویند. اعم از سفته، چک، برات، بارنامه، اوراق سهام، اوراق بهادار و غیره.

اسناد تجاری به معنای خاص کلمه: اسنادی که جایگزین اسکناس و متضمن یک تعهد به پرداخت وجه هستند. مثل سفته، چک و برات.

در این یادداشت بر آن هستیم تا برات را به عنوان یک سند تجاری خاص که در عرصه‌ی معاملات تجاری کاربرد زیادی دارد، بررسی کنیم. ابتدا به کلیات برات می‌پردازیم.

برات و شروط آن

به طور کلی برات عبارت است از سندی که طبق آن شخص الف از شخص ب تقاضا دارد که وجه مقرر را در تاریخ مقرر به شخص ج یا هر کسی که شخص ج، وجه را به او حواله کرد، پرداخت کند. طبق این تعریف شخص الف برات‌دهنده، شخص ب برات‌گیر و شخص ج دارنده‌ برات هستند.

عقیده‌ کلی بر این است که برات مبتنی بر نوعی حواله است. که بر اساس آن شخص الف که برات را صادر کرده است محیل (حواله دهنده)، شخص ب محاله‌علیه (کسی که حواله برای او داده شده است) و شخص ج محتال (طلبکار) هستند.

ممکن است شخص ج به عنوان دارنده‌ی برات و طلبکار وجه، سند برات را به دیگری واگذار کند. و آن دیگری به شخص دیگر و به همین ترتیب سند برات چند دست منتقل شود که در این حالت آن فردی که سند در نهایت در دست اوست دارنده‌ نهایی و کلیه‌ی اشخاص ماقبل او به جز شخص الف و شخص ب، ظهرنویس هستند؛ یعنی اشخاصی که پشت سند را امضا کرده‌اند تا دست به دست منتقل شود.

برات یک عمل حقوقی در عرصه‌ی فعالیت‌های تجاری است که مستلزم انجام چند عمل است. به طور کلی وقتی چنین سندی در زمینه‌های تجاری به کار می‌رود، ابتدا باید توسط شخصی صادر شود این شخص همان برات‌دهنده (الف) است. صدور برات توسط این شخص هم می‌تواند با امضا و هم می‌تواند با مهر روی خود برگه‌ی سند برات باشد.

مرحله‌ بعدی مرحله‌ی قبول برات است که توسط شخص برات‌گیر (ب) قبول می‌شود. قبول برات نیز همانند صدور آن می‌تواند هم با مهر و هم با امضا روی خود برگه‌ی برات باشد.

سند برات همانند کلیه‌ی اسناد تجاری مجموعه مقررات و شرایط شکلی دارد که باید رعایت شود. همان‌طور که گفته شد، برات ابتدا به صدور و سپس به قبول نیازمند است.

ممکن است سؤال مطرح شود که قبول برات به چه معناست؟ در مثال گفته شده شخص الف سند را برای شخص ب صادر می‌کند و شخص ب آن را قبول می‌نماید. یعنی می‌پذیرد که وجه مقرر در سند را در تاریخ مقرر به شخص ج یا هرکس که شخص ج سند را به او منتقل کرده است، بپردازد.

در واقع شخص ب که قبول‌کننده‌ی سند برات است مدیون اصلی و مسئول پرداخت وجه است که با قبول برات، چنین تعهدی را پذیرفته است.

شرط شکلی دیگر تعیین تاریخ در برات است. به طور کلی برات دارای سه تاریخ است:

تاریخ صدور؛
تاریخ قبول؛

تاریخ سررسید پرداخت وجه برات. یعنی آن زمانی‌که وجه مقرر در برات توسط مدیون اصلی یعنی شخص ب باید پرداخت شود.

شرط بعدی، اشخاص یک سند برات هستند. که عبارتند از: برات دهنده (الف)، قبول‌کننده یا برات‌گیر (ب) و شخص دارنده.

شرط دیگر آن است که برات بایستی در بردارنده‌ی وجه و مبلغ مقرر و مشخصی باشد اعم از ریال یا ارز.

از آن جایی که وجه برات توسط شخص برات‌گیر یعنی ب باید پرداخت شود، برای این تأدیه باید مکان تعیین شود. که این مکان می‌تواند یا محل اقامت خود برات‌گیر باشد یا هر مکان دیگر.

و در نهایت اینکه برات ممکن است در چند نسخه صادر شده باشد و باید در سند برات قید شود که اگر در چند نسخه صادر شده این، نسخه‌ چندم است؟

لازم به ذکر است که اگر این شرایط رعایت نشود، سند برات نوعی سند غیر تجاری محسوب می‌شود. یعنی وصف و کارکرد تجاری بودن خود را از دست می‌دهد.

به طور کلی برای صدور اسناد تجاری مبلغی تحت عنوان مالیات اخذ می‌شود که در خصوص برات نیز چنین است. به نسبت مبلغ وجه مقرر در برات مالیات و حق تمبر اخذ می‌شود.

چاپ و در دسترس عموم قرار گرفتن سند تجاری برات وظیفه‌ی وزارت اقتصاد و دارایی است و شرایط ابطال و اخذ تمبر را مشخص می‌کند. اگر مقررات راجع به حق تمبر رعایت نشود، باعث بطلان و از بین رفتن سند نمی‌گردد ولی جریمه به آن تعلق می‌گیرد. یعنی متخلف علاوه بر اینکه باید اصل حق تمبر را باطل کند، دو برابر آن نیز جریمه باید بپردازد.

معنای لفظ حامل چیست و در خصوص برات به چه نحو است؟

در پاسخ به این سؤال باید گفت، که اگر صدور سندی در وجه حامل باشد، یعنی هر کس که سند را حمل کند دارنده‌ی نخستین آن است. برات را نمی‌توان در وجه حامل صادر کرد. صدور برات حتما باید در وجه شخص معینی باشد.

زیرا همان‌طور که اشاره کردیم شخصی که برات در وجه او صادر شده است یعنی شخص ب مسئول پرداخت و مدیون اصلی سند است و حتما باید مشخص باشد.

ظهرنویسیِ حامل حالتی است که هر کس سند را حمل کند دارنده‌ی نهایی آن است. یعنی سند از طریق ظهرنویسی به او منتقل شده و به عنوان شخص حامل دارنده‌ی نهایی محسوب می‌شود. برات را همانند سایر اسناد تجاری می‌توان ظهرنویسی حامل نمود.

همان‌طور که اشاره شد، در سند برات باید مبلغ و وجه مقرر قید شود. معمولا نحوه‌ی نگارش مبلغ به حروف است زیرا امکان تحریف و دست‌کاری در آن کمتر است.

اما اگر به رقم هم نوشته شود، مشکلی پیش نمی‌آید. حال ممکن است وجه سند برات هم به رقم و هم به حروف تحریر شود و بین این دو مبلغ اختلاف وجود داشته باشد. مثلا مبلغ به رقم ۲۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال است اما به حروف دویست هزار ریال نوشته شده است. ملاک برای تعیین مبلغ به حروف است.

ممکن است مبلغ چند دفعه در سند نوشته شده باشد. اعم از حروف یا رقم. مثلا در یک قسمت از سند مبلغ عبارت است از ۲۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال و در جای دیگر از سند عبارت است از ۱۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال. در این حالت ملاک مبلغ کمتر است.

قبولی سند برات

مسئله‌ بعدی که به عنوان کلیات بحث برات حایز اهمیت است، مسئله قبولی سند برات است. همان‌طور که گفته شد، برات سندی است که برای شخص برات‌گیر یعنی شخص ب صادر شده تا آن را قبول نماید. قبول برات توسط این شخص اجباری نیست حتی اگر به شخص صادرکننده‌ی برات بدهکار باشد.

اما اگر قبول کرد موظف به پرداخت است و نمی‌تواند از تعهد خود امتناع کند. حتی اگر به شخص صادرکننده بدهکار نباشد.

ممکن است در خصوص سند برات با اصطلاحی تحت عنوان «نُکول» مواجه شویم. نکول عبارت است از اینکه شخص برات‌گیر یعنی ب، برات و تأدیه‌ی وجه آن را قبول نکند و بگوید من چنین براتی را قبول نمی‌کنم. زیرا همان‌طور که اشاره شد قبول برات الزامی و اجباری نیست.

در نتیجه به عدم قبول برات، نکول گفته می‌شود. گاهی ممکن است شخص برات‌گیر یعنی ب، تأدیه‌ی کل وجه برات را قبول نکند که به آن نکول کلی گفته می‌شود. اما گاهی نکول او جزیی است یعنی تأدیه‌ی جزء و قسمتی از وجه را نمی‌پذیرد که به آن نکول جزیی گفته می‌شود.

در پایان این قسمت از یادداشت باید خاطر نشان کنیم که نکول برات توسط شخص ب، آثاری به همراه دارد. این نکول نسبت به خود برات‌گیر هیچ اثری ندارد. زیرا مسئولیتی نداشته و تکلیفی به قبولی ندارد.

اما نکول وی نسبت به صادرکننده برات و ظهرنویسان در فرضی که برات چند دست منتقل شود، دارای اثر است و صادر کننده و ظهرنویسان در برابر شخص دارنده‌ی برات یعنی ج، باید تأدیه و پرداخت به موقع وجه برات را تضمین نمایند؛ مثلا ضامن معرفی کنند. در غیر این‌صورت وجه برات نسبت به آنها حال شده یعنی فورا ملزم به پرداخت آن هستند.

ویژگی‌های سند برات

۱. قبولی شخص ثالث

همان‌طور که پیشتر اشاره کردیم، برات سندی است که توسط شخص الف صادر شده و شخص ب مدیون اصلی و مسئول پرداخت وجه آن است و پرداخت وجه را قبول می‌نماید. و نیز گفتیم که قبولی فقط ویژه‌ی سند برات است. اگر شخص ب پرداخت وجه را قبول کند که مشکلی پیش نمی‌آید.

اما گاهی ممکن است که شخص ب پرداخت برات را قبول نکند یا به اصطلاح نکول نماید. در این صورت تکلیف چیست؟ زیرا همان‌طور که گفتیم شخص ب الزامی برای قبولی ندارد و می‌تواند از قبولی امتناع کند.

در این فرض، قبولی شخص ثالث می‌تواند حادث شود. یعنی شخص ثالثی پرداخت وجه برات را قبول می‌کند. قبول شخص ثالث با امضا روی اعتراض نامه نکول صورت می‌گیرد.

اعتراض نامه نکول سندی است که دارنده‌ی برات در اختیار دارد تا نکول شخص ب نسبت به شخص صادرکننده (الف) و ظهرنویسان دارای اثر باشد.

پیشتر اشاره کردیم که نکول نسبت به صادرکننده و ظهرنویسان دارای اثر بوده یا وجه برات نسبت به آنها حال می‌شود یا اینکه باید برای تأدیه وجه برات تضمین دهند. مثلا ضامن معرفی کنند که وجه در تاریخ مقرر پرداخت می‌شود.

در راستای چنین اثری اعتراض‌نامه‌ نکولی صادر می‌شود و قبولی شخص ثالث روی این اعتراض‌نامه امضا می‌شود.

قبولی شخص ثالث که در فرض عدم قبولی شخص ب صورت گرفت، یا به نام برات دهنده (الف) یا به نام یکی از ظهرنویسان وارد عمل می‌شود.

 در واقع در این فرض ذی‌نفعِ قبولی، برات‌دهنده یا ظهرنویسان هستند که شخص ثالث به نام آنها برات را قبول می‌کند تا نکول شخص ب دیگر نسبت به آنها اثری نداشته باشد. شخص ثالث قبول کننده که از طرف ذی‌نفع (صادر کننده یا ظهرنویسان) وارد عمل شده است، حتی اگر اذن و اجازه‌ی پرداخت وجه برات را از سوی آنها نداشته باشد باز هم پس از پرداخت حق رجوع دارد. و اگر مشخص نشود که ذی‌نفع قبولی چه کسی است، قبولی شخص ثالث به نام صادرکننده لحاظ می‌شود و شخص ثالث پس از تأدیه و پرداخت، حق رجوع به او را دارد.

۲. پرداخت شخص ثالث

در بالا به این نکته اشاره کردیم که شخص ب می‌تواند سند برات را قبول نکند و شخص ثالثی آن را قبول نماید. در خصوص پرداخت هم به همین شکل است. یعنی شخص ب سند برات را قبول کرده اما از پرداخت آن امتناع می‌کند. در این صورت شخص ثالثی پرداخت سند و نه قبولی را به عهده می‌گیرد.

پرداخت ثالث با امضا روی اعتراض‌نامه‌ی عدم تأدیه صورت می‌گیرد. اعتراض‌نامه‌ی عدم تأدیه اعتراضی است که از سوی دارنده‌ سند برات صورت می‌گیرد مبنی بر اینکه چرا شخص ب که سند را قبول نموده، وجه را نمی‌پردازد.

پرداخت شخص ثالث همانند قبولی ثالث با امضا روی اعتراض‌نامه‌ی عدم تأدیه صورت می‌گیرد. و نیز شخص ثالث پرداخت‌کننده همانند شخص ثالث قبول کننده یا به نام صادرکننده یا ظهرنویسان وارد عمل می‌شود. یعنی ذی‌نفع پرداخت ثالث یا صادرکننده است یا ظهر نویسان. و اگر ذی‌نفع پرداخت مشخص نباشد، پرداخت شخص ثالث به نام صادرکننده صورت می‌گیرد و شخص ثالث پس از پرداخت وجه سند به او حق رجوع دارد.

۳. روش انتقال سند تجاری

انتقال سند تجاری عموما به دو روش انجام می‌شود:

انتقال از طریق ظهرنویسی؛ یعنی شخص با امضا پشت سند برات آن را به دیگری منتقل می‌کند. اگر سند تجاری در وجه شخص معینی صادر شده باشد، یعنی عنوان دارنده مشخص باشد، نقل و انتقال از طریق ظهرنویسی است.

انتقال از طرق قبض و اقباض؛ حالتی است که ظهرنویسی در پشت سند برات صورت نمی‌گیرد بلکه صرفا از طریق قبض و اقباض بدون امضا و نوشتن چیزی منتقل می‌شود. سندی که در وجه حامل باشد یعنی هر حمل کننده و آورنده‌ای دارنده‌ی آن محسوب شود، از طریق قبض و اقباض منتقل می‌شود.

به لحاظ کارکردی و عملی بایستی توجه داشته باشم که اگر در جایگاه انتقال‌دهنده هستیم بهتر است انتقال‌دهنده‌ حامل باشیم.

زیرا در این حالت همان‌طور که گفتیم نقل و انتقال از طریق قبض و اقباض صورت می‌گیرد و جایی امضا نمی‌شود تا بعدا برای ما مسئولیت ایجاد کند. اما اگر در جایگاه انتقال‌گیرنده هستیم بهتر است انتقال گیرنده در وجه باشیم.

یعنی از طریق ظهرنویسی سند به ما منتقل شود تا از طریق امضای پشت سند اشخاص مسئول برای پرداخت شناخته شوند و راحت‌تر حق مراجعه به آنها را داشته باشیم.

۴. مسئولان سند تجاری برات

در سند برات چند شخص حضور دارند:

صادرکننده یا شخص الف؛
ظهرنویس؛
قبول کننده یا شخص ب؛
دارنده‌ سند برات؛

و در برخی مواقع شخصی می‌تواند تحت عنوان ضامن از صادرکننده، قبول کننده و ظهرنویس ضمانت نماید.

در سند برات قبول‌کننده یعنی شخص ب مدیون اصلی و مسئول پرداخت است. اما اگر پرداخت را قبول نکرد یا به اصطلاح نکول کرد، دو حالت پیش می‌آید؛ یا اینکه شخص ثالثی همان‌طور که اشاره کردیم، سند برات را قبول می‌کند که در این صورت او مسئول پرداخت است. یا اینکه شخص ثالثی سند برات را قبول نمی‌کند که در این صورت مدیون و مسئول پرداخت شخصِ صادرکننده، یعنی شخص الف است.

در فرضی که دارنده‌ برات برای دریافت وجه به ظهرنویسان رجوع می‌کند، هر ظهر نویس پس از پرداخت، حق رجوع به شخص ماقبل خود را دارد تا در نهایت به مدیون اصلی و مسئول پرداخت سند تجاری برات برسد.