آیا بورس کالا به وظایف خود عمل می کند؟/ بایدهایی که نشد!

ویکی پلاست: بازار کالاهای پایه در بخش های مختلف صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی در ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری زیادی روبرو بوده است و این در حالی است که بخش عمده ای از این مشکلات به عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی، ساختار نامناسب و ناکارآمد یر می گردد.

این در حالی است که که طی 2 دهه اخیر شاهد تلاش هایی در جهت اصلاح این ساختار بوده ایم اما نتیجه این تلاش ها عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده است.

به گونه ای که علی رغم صرف هزینه های بسیار توسط دولت برای تنظیم بازار و تعیین قیمت نهاده ها و محصولات، بخش تولید و توزیع و در پی آن مصرف کنندگان همواره  با مشکلات فراوانی روبرو بوده اند.

از این رو نیاز به ایجاد بازاری متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه، تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف، دولت و مجلس شورای اسلامی را بر آن داشت تا بستر قانونی لازم جهت تاسیس و راه اندازی بورسهای کالایی  را در ایران فراهم سازند.

در این راستا با تصویب بند (ج) ماده (95) قانون برنامه سوم و بند (الف) قانون برنامه چهارم ، شورای عالی بورس موظف به تشکیل و گسترش بورس های  کالایی در ایران گردید و کار خود را شروع کرد. 

با شروع کار تالار نقره ای مواد اولیه واحدهای تولیدکنندگان زنجیره تامین صنعت پتروشیمی در این تالار عرضه شد و ساختار قبلی، یعنی توزیع محصولات از طریق شرکت بازرگانی با سیستمی حواله ای از دور خارج شد و از گردونه کنار رفت. در آن زمان تولید کنندگان بخش پایین دست اظهار می کردند که در مقطعی از زمان و در شرایط استفاده از سیستم های حواله ای رانت و فساد در صنعت رواج داشته است و همین امر موجب شده است که ضربات جبران ناپذیری بر پیکره صنعت و به بخشی از تولیدکنندگان پایین دستی که تمایل به فعالیت شفاف دارند،‌ می شود. بنابراین با شروع کار یک بستر معاملاتی جدید موافق و به چشم اندازی روشن در خصوص عرضه مناسب مواد، تقاضای مشخص و معاملات شفاف امید داشتند. 

سؤالی که در این میان پیش می‌آید این است که آیا این چشم انداز تحقق یافته است و بورس کالای ایران به عنوان یک سازمان واسط میان عرضه کننده و متقاضی به درستی نقش آفرینی کرده است؟

با قبول این موضوع که تا شرایط و بستر مناسبی برای تحقق پیشنهادهای کاربردی در جهت حذف بورس کالای ایران وجود نداشته باشد،‌ این سازمان بهترین گزینه برای انجام معاملات است و حذف این ساختار چیزی جز بازگشت به سیستم ها حواله ای و رانتی قبلی را ندارد،‌ باید متذکر شد که ساختار بورس کالای ایران مشکلاتی را دارد که سبب شده است وضعیت فعلی برای تولیدکنندگان پایین دستی محقق شود و عرضه محصولات پتروشیمی در کنار افزایش قیمت های شدید، نامناسب باشد و در نهایت موجب شود تا تولید کنندگان زنجیره تامین مجبور باشد تا واحد های تولیدی خود را به حالت تعطیلی و نیمه تعطیلی درآوردند.

شاهد این مدعا امتناع خرید انجمن تولید کنندگان لوله و اتصالات پلی اتیلن است که در مورخ 96.11.30 طی نامه ای این اعتراض را اعلام کردند و در پی همین جریان و در کنار عوامل دیگر همچون کاهش نقدینگی و عدم حمایت بانک ها از تولید کنندگان بخش پایین دست صنعت پتروشیمی دو هفته است که میزان معاملات در تالار شیشه ای از متوسط 50 هزار تن در هفته به چیزی در حدود 30 هزار تن رسیده است و با کاهش چشمگیر همراه بوده است. 

با نگاهی به بورس های کالایی در سراسر دنیا این امر مشهود است که تمامی این سازمان ها با استفاده از ابزارهای مختلف و تعریف معاملات و شرایط متفاوت تولید کنندگان را تشویق به عرضه محصولات در بورس های کالایی می کنند و در مقابل عرضه کنندگان را ترغیب می کنند که نیاز خود را از تالارهای شیشه ای تامین کنند.

این در شرایطی است که شاهدیم بورس کالای ایران از هدف اصلی خود بازمانده و نتوانسته در انجام اهداف خود آنطور که باید و شاید و آنطوری که انتظار می رفت عمل کند. در این راستا سال هاست جلساتی هم اندیشی تشکیل شده است و با بیان مسائلی همچون نقص های سایت بهین یاب راهکاری عملی در جهت بهبود فضای کسب و کار اتخاذ نشده است. 

یکی از مشکلات عمده بورس کالا ضعف در عرضه محصولات و عدم تناسب در میان عرضه و تقاضا در تالار نقره ای است. این انتظار وجود دارد که بورس کالا بتواند با استفاده از ابزارهای متناسب میزان عرضه ها را با مقدار تقاضا هماهنگ کرده و در شرایطی که برخی از گرید ها با التهاب همراه اند،‌ با برنامه ریزی های به عمل آمده جلوی برهم ریختگی بازارها را بگیرند که این امر با پیگیری و اجرایی کردن  قوانینی همچون بند الف،‌ ماده 2 آیین نامه اجرایی ماده 37 قانون رفع موانع تولید (قانونی که مبنی بر الزام عرضه محصول مجتمع های پتروشیمی  در بورس کالای ایران به مدت 3 بار و در صورت عدم خرید در تالار نقره ای مجوز صادرات این محصولات داده شود) امکان پذیر است. 

مورد دیگری که بورس کالای ایران می تواند در خصوص تنظیم عرضه و تقاضا انجام دهد به کارگیری صندوق های کالایی و استفاده از این ابزار است. صندوق هایی که در شرایط فعلی در خصوص سکه کار می کنند و اگر استارت آن ها برای صنایعی همچون صنایع پتروشیمی بخورد می تواند تا حدی در شرایط التهاب کالاهای خاص می توانند به عنوان بازوی حمایتی ظاهر شوند و عمل کنند. 

یکی از راهکاری های دیگری که تمامی بورس های کالایی جهان از آن استفاده می کنند،‌ ایجاد بستر سازی مناسب در جهت واردات مواد اولیه مورد نیاز تولید کنندگان زنجیره تامین است.

با توجه به اینکه صنعت پلاستیک در جهان گرید محور شده است، این طبیعی است که مجتمع های پتروشیمی کشور تمام گریدهای مورد نیاز را تولید نکنند لذا اگر بحث واردات در دستور کار قرار می تواند تنوع محصولات را اضافه کند و در نهایت می توان انتظار داشت تنوع محصولات نهایی افزایش یابد و در نهایت تنوع محصولات در زنجیره تامین بیشتر می شود و می توان شاهد رشد و نمو زنجیره تامین و در نهایت ارزآوری چرخه اقتصادی بود. 

این در حالی است که در طرف دیگر با واردات مواد اولیه واحد های پایین دستی، رقابت پذیری میان مجتمع های پتروشیمی و تولید کنندگان منطقه( تولید کنندگان بالادستی که برخی از آن ها اعلام کردند که به صادرات محصولات پتروشیمی در کشور تمایل دارند) به وجود آمده و این موضوع سبب می شود محصولات با قیمتی رقابتی و نزدیک به قیمتی واقعی معامله شود.  

در آخر بحث قیمت گذاری مواد، رگولاتوری و تنظیم قیمت مواد اولیه است که از طریق دفتر پایین دست صنعت پتروشیمی تعیین می شود و در مقاطعی از زمان همچون ماه گذشته قیمت ها به گونه ای بالا می رود که تولید کنندگان پایین دستی توان خرید را ندارند و مجبور به تعطیلی یا نیمه تعطیلی واحد های خود کردند.

در این میان با توجه به اینکه شورای رقابت بر بحث قیمت ها نظارت می کند و نماینده بورس کالا در این جلسات این کارگروه شرکت می کند و این انتظار وجود دارد تا سازمان بورس کالای ایران به عنوان یک نهاد واسطه بتواند نقش خود را در توجیه پایین آوردن قیمت ها و تعدیل نرخ ها در بورس نقره ای ایفا کند. 

تحریریه ویکی پلاست/ بازنشر با ذکر منبع بلامانع است.