معماری نظری بازارهای کالایی

عوامل گوناگون و مکاتب فکری مختلفی در شکل‌‌‌گیری و تکامل این بستر و ابزارهای آن نقش ایفا کردند و ایدئولوژی‌‌‌های مبتنی بر بازار آزاد از مهم‌ترین این عوامل هستند. بورس کالا یکی از ارکان اساسی بازارهای مالی در جهان است که در تنظیم قیمت‌ها، شفافیت معاملات، کاهش ریسک و توسعه اقتصادی نقش حیاتی ایفا می‌کند. در بورس کالا، محصولات فیزیکی مانند نفت، فلزات، محصولات کشاورزی و انرژی با قراردادهای استاندارد معامله می‌‌‌شوند.

اهمیت بورس‌کالا را در چند محور اساسی می‌‌‌توان بررسی کرد. کشف قیمت شفاف، کاهش ریسک نوسانات، افزایش نقدشوندگی و جذب سرمایه‌گذاران و سفته‌‌‌بازان از مهم‌ترین دلایل اهمیت بورس‌کالا هستند که نقش این بستر را در اقتصاد یک کشور به‌شدت پررنگ می‌کنند.

بورس‌کالا نه‌تنها ابزاری برای تجارت کالاهاست، بلکه بستری مهم برای مدیریت ریسک، توسعه بازارهای مالی و ثبات اقتصادی در سطح ملی و جهانی محسوب می‌شود و به همین دلیل است که برای اقتصاددانان، سیاستگذاران و فعالان اقتصادی به‌‌‌ویژه طرفداران بازار آزاد جذابیت و اهمیت زیادی دارد.

شکل‌‌‌گیری بستری شفاف برای معاملات 

قرن‌‌‌ها پیش و با گسترش تجارت، تولیدکنندگان و خریداران به دنبال راه‌‌‌هایی برای تثبیت قیمت محصولات خود بودند. عواملی مانند آب‌‌‌وهوا، جنگ و نوسانات عرضه و تقاضا قیمت‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌‌‌دادند. همچنین، با افزایش حجم تولید، نیاز به انبار کردن کالا پیش آمد و تاجران به دنبال راهی برای تامین مالی در زمان نگهداری کالاها بودند.

این شرایط به ظهور قرارداد‌‌‌های آتی منجر شد. در ایالات‌متحده، در اوایل دهه ۱۸۰۰، کالاهای کشاورزی به‌‌‌ویژه غلات، از زمین‌‌‌های زراعی غرب میانه به شیکاگو منتقل می‌‌‌شدند تا انبار و سپس به سواحل شرقی ارسال شوند. از آنجا که محصولات کشاورزی فسادپذیر هستند، کیفیت آنها در زمان انبار شدن کاهش می‌‌‌یافت؛ قیمت خرید نیز تغییر می‌‌‌کرد.

در نتیجه اولین قرارداد آتی برای تثبیت قیمت ایجاد شد. این قرارداد موسوم به قرارداد پیش‌‌‌فروش (Forward Contract)، به خریدار امکان می‌‌‌داد تا پیش از تحویل کالا، هزینه آن را پرداخت کند. با افزایش ورود کشاورزان و تاجران به شیکاگو، نخستین بازار رسمی آمریکا در سال ۱۸۴۸ به نام بورس معاملات شیکاگو تاسیس شد.

این گروه از کارگزاران، سیستم موثری برای تبادل کالا و پرداخت ایجاد کردند. آنها با استانداردسازی کیفیت دارایی، زمان تحویل و شرایط قرارداد، روند معاملات را ساده‌‌‌تر کردند. برای بیش از ۱۰۰سال، محصولات کشاورزی محور اصلی معاملات آتی باقی ماندند.

پس از سویا در سال ۱۹۳۶، پنبه در دهه ۱۹۴۰ و دام‌‌‌ها در دهه ۱۹۵۰، در دهه ۱۹۶۰، فلزات گران‌‌‌بهایی مانند نقره وارد بازار شدند. دهه ۱۹۷۰ زمانی بود که ارزهای جهانی دیگر به طلا وابسته نبودند و ارزش آنها براساس عرضه و تقاضا نوسان داشت.

در نتیجه، قراردادهای آتی مالی به کالایی قابل معامله تبدیل شدند و دیگر می‌‌‌شد «قیمت‌ها» را به‌‌‌جای کالاها معامله کرد. این نقطه شروع عصر جدیدی بود که در آن، تسویه نقدی جایگزین تحویل فیزیکی کالا شد. در دهه‌‌‌های

 ۸۰ و ۹۰، شاخص‌‌‌های بازار سهام مانند S&P ۵۰۰ و اوراق بدهی دولتی به لیست قراردادهای آتی اضافه شدند. در قرن بیستم، بورس‌‌‌های معاملات آتی در سراسر آمریکا گسترش یافتند. با وجود حضور بازارهایی در شهرهایی مانند میلواکی، نیویورک، سنت‌لوئیس، کانزاس‌‌‌سیتی، مینیاپولیس و...، شیکاگو مهم‌ترین و تاثیرگذارترین مرکز معاملات آتی باقی ماند. 

بلوغ بورس‌‌‌های کالا

بازارهای کالایی در سراسر جهان گسترش یافتند و تحت‌تاثیر عوامل گوناگون تغییر شکل دادند و به مرور زمان به تکامل رسیدند. خرید و فروش کالا در بستر بورس که مبتنی بر شکل‌‌‌گیری قیمت بر مبنای عرضه و تقاضاست،‌‌‌ اصلی‌‌‌ترین ارزش‌‌‌های مکاتب اقتصادی مبتنی بر اقتصاد آزاد را به نمایش می‌‌‌گذارد؛ بازاری آزاد بدون دستکاری و دخالت.

مکاتب و مبانی نظری اقتصادی تاثیرات زیادی بر توسعه و ارتقای نهادها و سازوکارهای اقتصادی داشتند و همچنان نیز در رسیدن این نهادها به بلوغ نقش چشم‌گیری ایفا می‌کنند. بورس‌کالا از ایده‌‌‌های مکاتب اقتصادی گوناگون برای طی کردن سیر تکاملی خود وام گرفته است.

در این میان مکتب‌‌‌های مبتنی بر بازار آزاد بیشترین تاثیر را بر آن داشتند؛ چرا که بورس بستری است برای افزایش شفافیت و کاهش مداخلات و این همان چیزی است که طرفداران بازار آزاد بر آن تاکید می‌کنند.

مکتب شیکاگو یکی از مکاتب اقتصادی تاثیرگذار قرن بیستم است که بر مبنای اصول بازار آزاد، دخالت حداقلی دولت و بهره‌‌‌گیری از تحلیل‌‌‌های کمّی بنا شده است. این مکتب در دانشگاه شیکاگو شکل گرفت و برجسته‌‌‌ترین نمایندگان آن، مانند میلتون فریدمن و یوجین فاما، توانستند در تدوین نظریات کلیدی در اقتصاد کلان، مالیه و سیاستگذاری اقتصادی نقش بسزایی ایفا کنند.

آثار مبانی فکری این مکتب بر سازوکارهای بازار سرمایه و بورس‌کالا به‌خوبی مشهود است.  مکتب شیکاگو یک مکتب فکری اقتصادی است که در دهه ۱۹۳۰ توسط فرانک هاینمن نایت، بنیان‌گذاری شد و بر فضیلت‌‌‌های اصول بازار آزاد برای بهبود جامعه تاکید دارد.

این مکتب بر پایه اصول نئوکلاسیک اقتصاد شکل گرفته و باور دارد که «بازارهای آزاد» بهترین روش برای تخصیص منابع در اقتصاد هستند. مکتب شیکاگو معتقد است که عرضه پول باید با تقاضای آن در تعادل باشد و هرگونه مداخله دولتی باید به حداقل یا حذف کامل برسد.

میلتون فریدمن، برنده جایزه نوبل، برجسته‌‌‌ترین چهره این مکتب است که نظریاتش تفاوت زیادی با اقتصاد کینزی داشت. این مکتب که بر پایه فرضیاتی همچون «انتظارات عقلایی» است، ذاتا رویکردی لیبرترین و لسه‌‌‌فر (دولت حداقلی) دارد و به‌شدت با نظریه‌‌‌های کینزی که دخالت دولت را برای رشد اقتصادی ضروری می‌‌‌دانند، مخالف است.

این نظریه بیان می‌کند که قیمت‌های بازار به‌سرعت اطلاعات جدید را بازتاب می‌دهند، به‌‌‌طوری‌‌‌که پیش‌بینی حرکات کوتاه‌‌‌مدت بازار عملا غیرممکن است. این نظریه حتی به ایجاد صندوق‌های شاخصی منجر شد و تطابق بالایی با اصول بازار سرمایه دارد و بر شکل‌‌‌گیری آنها اثرات چشم‌گیری داشته است. نظریه بازار کارآ که توسط یوجین فاما، یکی از اقتصاددانان مکتب شیکاگو، مطرح شد، هسته نظری بازار سرمایه مدرن است.

این نظریه می‌‌‌گوید که اطلاعات جدید به‌سرعت در قیمت‌ها منعکس می‌شود، بنابراین نمی‌‌‌توان به‌‌‌طور سیستماتیک بازدهی بیشتری از بازار کسب کرد؛ مگر با پذیرش ریسک بیشتر.  با توجه به ماهیت بورس‌کالا و نقش آن در افزایش شفافیت معاملات کالایی، تعیین قیمت براساس عرضه و تقاضا و افزایش کارآیی با کاهش مداخلات در بازار، وجود چنین بازاری با اصول اصلی مورد تاکید این مکتب تطابق دارد.

از سویی دیگر این مکتب فکری به‌‌‌طور مستقیم بر نظریه‌‌‌ها، ابزارها و حتی سیاستگذاری‌‌‌های بازارهای مالی و کالایی تاثیرگذار بوده است. برای بررسی بهتر ارتباط این مکتب با بازارهای کالایی، می‌‌‌توان این اثرگذاری را در چند محور بررسی کرد.

لیبرالیسم اقتصادی و مقررات‌‌‌زدایی: مکتب شیکاگو اعتقاد دارد که مقررات زیاد موجب ناکارآمدی بازار می‌شود. علاوه بر این، تاکید بر شفافیت، رقابت و کشف قیمت براساس عرضه و تقاضا از اصول بنیادین مکتب شیکاگو هستند که در بورس‌کالا کاربرد عملی دارند؛ اصولی که مکتب شیکاگو در بورس‌‌‌های کالایی مانند بورس کالای شیکاگو رواج داد و به توسعه بازارهای آتی و اختیار معامله منجر شد.

پول‌‌‌گرایی و نقش اطلاعات: میلتون فریدمن از بنیان‌گذاران پول‌‌‌گرایی معتقد بود که نوسانات عرضه پول باعث نوسانات اقتصادی و قیمتی می‌شود. در نتیجه، اطلاعات مربوط به نرخ بهره، تورم و نقدینگی برای تحلیلگران بازار سرمایه حیاتی است. این تفکر باعث توسعه مدل‌‌‌های پیش‌بینی مبتنی بر داده‌‌‌های پولی در تحلیل بازارهای سرمایه شده است.

کاربرد ریاضیات و مدل‌‌‌سازی در اقتصاد مالی: مکتب شیکاگو به استفاده از مدل‌‌‌سازی ریاضی پیشرفته و آمار اقتصادسنجی در تحلیل بازارها شهرت دارد. این نگاه علمی پایه‌‌‌گذار توسعه ابزارهای مالی مشتقه مانند سوآپ، قراردادهای آتی و اختیار معامله شد که اکنون در بورس‌‌‌های کالایی و مالی کاربرد گسترده دارند.

نقش انتظارات عقلانی در قیمت‌گذاری دارایی‌‌‌ها: مکتب شیکاگو فرض می‌کند که فعالان بازار به صورت عقلانی رفتار کرده و همه اطلاعات موجود را در تصمیمات خود لحاظ می‌کنند. این فرض در مدل‌‌‌های قیمت‌گذاری دارایی‌‌‌ها مانند CAPM و مدل‌‌‌های مدرن مدیریت ریسک نقش اساسی دارد. مکتب شیکاگو، با تاکید بر آزادی اقتصادی، اطلاعات کامل و رفتار عقلانی بازار، نقش مهمی در شکل‌‌‌گیری ساختارهای نظری و عملی بازارهای سرمایه و بورس‌کالا داشته است.

از طراحی ابزارهای مالی گرفته تا تدوین سیاست‌‌‌های نظارتی و تحلیل‌‌‌های بنیادی، بسیاری از چارچوب‌‌‌های امروزی در تفکر این مکتب ریشه دارند. با وجود اینکه انتقادات وارده به این مکتب پس از بحران‌های اقتصادی و رشد اقتصاد رفتاری، نشان می‌دهد که تحلیل صرفا مبتنی بر عقلانیت و بازارهای کارآ نمی‌‌‌تواند تمام پیچیدگی‌‌‌های اقتصاد واقعی را در بر گیرد، نقش مکتب شیکاگو در شکل‌‌‌گیری و توسعه بازارهای مالی غیر‌قابل انکار است. 

ویکی پلاست | مرجع بازار صنعت پلاستیک